Bir yapay zeka gerçeği: Her şey, her yerde, birebir anda ortalama hale geliyor

Her şey, her yerde, tıpkı anda ortalama hale geliyor. Yapay zeka takviyeli metin üretim araçlarının yükselişi, insan fikrinin özgünlüğü üzerinde önemli tesirler yaratıyor. ChatGPT üzere yapay zeka takviyeli araçlar sadece yazım biçimimizi değil, düşünme halimizi de tek tipleştiriyor. Son yıllarda yapılan bilimsel araştırmalar, bu araçların insan beyninde daha az aktiflik oluşturduğunu ve ortaya çıkan içeriklerin giderek birbirine benzediğini gösteriyor. Bu eğilim, ferdî yaratıcılığı körelten, düşünsel çeşitliliği daraltan ve kültürel nüansları ortadan kaldıran daha büyük bir dönüşümün habercisi olabilir.

Tek tip düşünce

Sizlere geçtiğimiz günlerde MIT Media Lab tarafından 50 öğrenciyle yapılan yeni bir çalışmayı aktarmıştık. Bu çalışmada tesirin yalnızca yazıların içeriğinde değil, beynin çalışma biçiminde de hissedildiği ortaya konulmuştu. Araştırma kapsamında iştirakçiler yalnızca kendi zekalarını kullananlar, Google’dan bilgi arayabilenler ve ChatGPT’ye erişimi olanlar olarak üç kümeye ayrılmış ve beyin aktiviteleri EEG aygıtlarıyla takip edilmişti.

Sonuçlar çarpıcıydı. ChatGPT kullanan öğrencilerin beyin aktiviteleri öbür kümelere nazaran bariz biçimde daha düşük çıkmıştı. Bu kümede yaratıcılıkla bağlı alfa temaslarında ve kısa müddetli hafızayla ilişkilendirilen teta ilişkilerinde zayıflık gözlendi. Dahası, bu öğrencilerin büyük çoğunluğu yazdıkları metinleri hatırlamıyor ya da bir aidiyet hissetmiyordu.

Lakin sorun sadece zihinsel tembellik değil. Tıpkı vakitte, yapay zeka kullanılarak yazılan metinlerin tek tip kalıplara sıkıştığı ve düşünsel çeşitliliği azalttığı da ortaya çıktı. Örneğin, bizi “gerçekten keyifli eden şey” sorusuna ChatGPT kullanan öğrencilerin neredeyse tamamı meslek ve ferdî muvaffakiyet temalı cevaplar verdi. Emsal halde, hayırseverlik hakkındaki bir soruya bu küme tek ağızdan olumlu görüş bildirirken, başka kümeler daha çeşitli ve eleştirel yaklaşımlar sundu.

Çalışmanın ortak müelliflerinden biri olan Nataliya Kosmyna, büyük lisan modellerini (ChatGPT, Gemini, Claude vb.) kullananlarda “farklı görüşlerin ortaya çıkmadığına” değinirken “Her şeyin her yerde tıpkı anda ortalama hale gelmesi, burada gördüğümüz şey bu” dedi.

Ortalamaların teknolojisi

Esasında baktığımızda yapay zekayı bir “ortalamaların teknolojisi” olarak söz etmek çok da yanlış olmayacaktır. Daha evvelki içeriklerimizde belirttiğimiz üzere; büyük lisan modeller, geniş data yığınlarında kalıpları tespit etmek için eğitilir; ürettikleri yanıtlar, çoklukla klişeler ve banallıklarla doludur. Ortaya çıkan yazının ve fikirlerin kalitesi ise uzlaşma eğilimi gösterir. Daha kolay tabirle: Trilyonlarca sözlük data setlerinden kalıpları tanımak ve en yaygın görülen cevapları üretmek üzerine çalışıyorlar.

Burada yapay zekayı kötülediğim anlaşılmamalı. Bu, sanayi çağında ortaya çıkan ve insan ile fiziksel/duygusal temas kuran tüm teknolojilerin ortak bir tesiri. Muhtemelen bu yazıyı yazdığım klavye de muharrirleri bir manada zayıflatmış yahut değiştirmiştir.

Fakat yapay zeka konusunda birtakım farklar var. Düşünme sürecimizi o kadar kapsamlı bir formda dış kaynaklara aktarabiliyoruz ki, bu da bizi daha ortalama hale getiriyor. Üniversite ödevlerinden e-postalara kadar milyonlarca insan ChatGPT’ye bel bağlamış durumda.

ChatGPT’nin gerisindeki OpenAI’ın CEO’su olan Sam Altman’ın tabiriyle bu durum, insan ile makine ortasında yaşanan bir tür “nazik tekillik”. Altman, bu başlığı taşıyan yakın tarihli bir blog yazısında, “ChatGPT, şimdiye kadar yaşamış rastgele bir beşerden daha güçlü. Her gün yüz milyonlarca insan, giderek daha kıymetli vazifeler için ona güveniyor” diyor.

Altman’a nazaran, insan makineyle birleşiyor ve şirketinin yapay zeka araçları, organik beyinlerimizi kullanma biçimindeki eski, yetersiz sistemi geliştiriyor: “Bu araçlar, onları kullanan insanların randımanını kıymetli ölçüde artırıyor” diyor Altman.

Altman’ın bu noktada katiyen haklı olduğunu söylemeliyim. Verimlilik, hiç olmadığı kadar artıyor. Ancak, yapay zekanın kitlesel olarak benimsenmesinin uzun vadeli sonuçlarını bilmiyoruz. Araştırmalar gösteriyor ki bu nazik tekilliğe geçiş, içeriğin kalitesi ve özgünlüğü değerine gerçekleşiyor olabilir.

İnsan zihninin yerini alan bu dijital ortalama, hepimizi düşünsel olarak merkeze hakikat çekiyor. Ve bu merkezi nokta, ferdî zekanın değil, toplu datanın ortalamasından ibaret.

Düşüncelerimizin homojenleşmesi yalnızca MIT araştırmasında ortaya çıkmadı. Cornell Üniversitesi‘ndeki araştırmacılar tarafından yapılan öteki bir çalışmanın sonuçlarına bu duruma işaret ediyor. Bu araştırmada Hintli ve Amerikalı iştirakçiler bu sefer kültürel olarak sınandı.

Beklendiği üzere ChatGPT üzere bir araç kullanıldığında Hintli ve Amerikalı iştirakçilerin yazıları birbirine hayli benzeri ve hatta “Batı normlarına” daha uygun hale geldi. Her iki taraf da en çok pizza ve suşiyi seviyor. En sevdikleri tatil de Noel. Münasebetiyle yapay zeka, kültürel nüansları da silme potansiyeli taşıyor.

Düşüncenin homojenleşmesi yalnızca sözlerde değil, sitil seviyesinde de gerçekleşiyor. Örneğin, tavuk biryaniyi en sevdiği yemek olarak tanımlayan yapay zeka tarafından yazılan bir denemede, hindistan cevizi ve limon turşusu üzere belli gereçlerden bahsetmek yerine “zengin tatlar ve baharatlar” üzere epeyce genel bir tabir sıklıkla kullanıldı.

Elbette yapay zekanın tekliflerini kabul etmek en nihayetinde kullanıcının kararına bağlı. Lakin bu araçların hipnotik bir tesir yarattığı ve kullanıcının sesini bastırdığı görülüyor. Bu durum, yazarken gerinizde oturan bir öğretmenin daima olarak ‘bu daha yeterli bir versiyon’  demesi üzere bir şey.

Sonuç olarak özgünlük kaybediliyor, vakitle kimlik erozyonuna neden oluyor ve -eğer bir müellif için konuşuyorsak- yazma özgüveni zedeleniyor.

Küresel kültürel hegemonya

Yapay zeka ile üretilen içerikler sıklıkla “tekdüze” yahut “sıradan” olarak tanımlansa da, bu sıradanlık aslında kültürel hegemonyanın pekişmesine yol açabilir. Gazeteci ve muharrir Vauhini Vara’ya nazaran bu metinler zararsızmış üzere görünse de, aslında global ölçekte düşünsel çeşitliliğin törpülenmesine hizmet ediyor. OpenAI üzere şirketlerin maksadı mümkün olan en geniş kitleye hitap etmek olduğundan, ortalama fikirleri teşvik etmek ticari açıdan daha verimli hale geliyor.

OpenAI, Google, Meta, Microsoft, Anthropic ve başkaları için ortalama olmak verimlidir. Her şey ortalama olduğunda da ortaya bir ölçek iktisadı çıkar. Tebrikler, devasa bir halde büyüyebilirsiniz.

Elbette yapay zeka şirketleri bunların tam aksini vurguluyor, doğal olarak. Bunları vakit zaman biz editörler de kullanıyoruz: “Üretken yapay zeka”, “yaratıcı yapay zeka” üzere gibi. Dediğimiz üzere, bu tabirler mevcutta olan ile çelişkili.

Peki yaratıcılık otomatikleştirilebilir mi? Santa Clara Üniversitesi’nde yapılan bir öteki çalışma, bu soruya kuşkuyla yaklaşılması gerektiğini gösteriyor. Araştırmada iştirakçilerden yaratıcı düşünmeyi gerektiren vazifeleri yerine getirmeleri istendi: Örneğin “peluş bir oyuncağı daha eğlenceli hale nasıl getirirsiniz?” ya da “yerçekimi neredeyse yok olacak kadar zayıflarsa ne olur?” üzere.

Bir küme ChatGPT kullanırken, başka küme 1970’lerde Brian Eno ve Peter Schmidt tarafından geliştirilen “Oblique Strategies” kartlarını kullandı. Sonuçta, ChatGPT kullanıcılarının ürettiği fikirlerin çok daha benzeri ve öngörülebilir olduğu görüldü.

Midjourney isimli yapay zeka teşebbüsünde çalışan araştırmacı Max Kreminski’ye nazaran bu sonuçlar tesadüf değil. Beşerler başta kendi fikirlerini üretmeye çalışsa da, yapay zeka daima olarak süratli ve düzgün görünen içerikler sundukça kullanıcılar “seçici küratör” moduna geçiyor. Yani üretmekten çok, olanı seçmeye başlıyorlar.

Bu tek istikametli süreç yaşandığında da özgün fikirler gidiyor; sistemin hafızası doldukça içerikler tekrar etmeye başlıyor, özgünlük düzgünce kayboluyor.

Şimdilik bu deneylerin birçok küçük ölçekli olsa da, gösterdikleri eğilim korku verici: Yapay zeka araçları ferdî kanıyı baskılayabilir, kültürel çeşitliliği erozyona uğratabilir ve insan özgünlüğünü giderek daha silik hale getirebilir. Aslında bunları görüyoruz. Meta’nın yapay zeka platformunda kullanıcılar tarafından oluşturulan içerik akışında da emsal bir tablo göze çarpıyor. Tümüyle pürüzsüz manzaralar, filtreli görüntüler ve “toplantıyı yine planlamak için profesyonel bir e-posta” üzere sıradan vazifeler için üretilmiş metinler akışta yer alıyor.

Yapay zeka bize sürat, kolaylık ve düzen sunuyor. Lakin karşılığında fikirlerimizi, lisanımızı ve hatta niyet biçimimizi tek bir kalıba sokuyor. Her şeyin pürüzsüz olduğu bir dünyada, asıl tehlike sivrilen fikirlerin sessizce ortadan kaybolması. Her yanıtında optimist olması, makûs olasılıkları törpüleyerek sunması tümüyle yapay zekanın yahut onu eğitenlerin yanılgısı değil. Bu birebir vakitte onu geliştiren insanların, data setlerini oluşturan toplulukların ve kullanıcıların beklentilerinin bir yansıması.

Ancak sıkıntı sadece teknolojinin ne sunduğu değil, bizim ondan ne talep ettiğimizde düğümleniyor. Yapay zekaya her soruyu emanet ederken, düşünme sorumluluğunu da onunla birlikte teslim ediyoruz. Meğer kimi soruların karşılığı dışarıda değil, hâlâ içeride aranmalı.

Ve nitekim tüm öyküyü anlamak için yapmamamız gereken şey aşikâr: Beynimizi devre dışı bırakmak.